Sistem Dusuncesi

Sistem terimi, çok genel bir kavramdır. Yeryüzündeki su döngüsü, bir sistem olduğu gibi bir elektrik devresi de bir sistemdir. Elektrik devresini oluşturan direnç, ampermetre, voltmetre de kendi içinde bir sistemi oluşturur. Yere düşen bir cisim, iki cisim arasındaki sürtünme de sisteme örnektir. Bir ülkenin ekonomisi, insanlardan ve aralarındaki alışverişten oluşan bir sistemdir. Yine bir insan vücudu, vücudun içindeki bir organ, organın içindeki bir hücre ve hücrenin içindeki belli bir fonksiyonu gerçekleştirmek üzere kurulmuş bulunan bir enzim mekanizması da birer sistemdir.

Bütün canlı-cansız sistemler bazı alt parçalardan veya canlılardan oluşur. Daha somut bir şekilde ifade edersek, bütün sistemler alt unsurların bir bileşimidir. Ancak bir sistemin parçası olan unsurların toplamı sistemi oluşturmaz. Çünkü sistem, içindeki unsurların ve onların aralarındaki ilişkilerin toplamıdır.

Örnek olarak, bir kütüphaneyi ele alalım. Kütüphane, bir bina, raflar ve kitapların toplamından ibaret değildir. Aynı zamanda bu üç unsurun aralarındaki ilişkiler de kütüphane sisteminin oluşması için gereklidir. Kitapların ortalığa yığılmamış olduğu, kitaplıkların düzensiz, kimisi bina içinde, kimisi dışarıda olduğu bir kümeye kütüphane denilemez. Bunların bir kütüphaneyi oluşturması için kitaplıkların bina içinde ayakta duracak şekilde belli bir düzende dizilmiş olması gerekir. Kitaplar da sınıflandırılmış ve kitaplıklara dizilmiş olmalıdır. Burada, kitapların raflarla aralarında konumsal bir ilişkileri vardır. Aynı şekilde rafların da kütüphane binasıyla dizilme şekli ve konumları açısından bir ilişkisi vardır.

Kütüphane durağan (statik) bir sistemdir. Yani unsurların aralarındaki ilişkiler zaman içinde sabit kalır. Fakat incelenmeye değer sistemler genellikle dinamiktir.

Örneğin yeryüzündeki su döngüsü sistemini ele alalım. Bu sistemin unsurları bulutlar, atmosfer, güneş, toprak, deniz, bitkiler ve diğer canlılardır. Güneş yeryüzündeki denizleri ve canlıları ısıtır, canlılar ve denizler ısındıkça su kaybederler, buharlaşan su atmosferdeki hava akımlarının etkisiyle yükselir ve yoğunlaşır. Yoğunlaşan su buharı bulutları oluşturur. Güneşin yeryüzünün farklı yerlerini birbirinden farklı şekilde ısıtması sonucunda basınç farklılıkları meydana gelir. Bu basınç farklılıklarından dolayı bulutları hareket ettiren hava akımları oluşur.  Belirli şartlarda bulutlardaki su buharı yoğunlaşır yağmur, kar veya dolu olarak yeryüzüne düşerek deniz veya toprağa karışır.  Buradan da yeniden canlılara geçer. Bu döngü sürekli olarak birbirini besleyerek devam eder. Bu sistem, dinamik bir sistemdir. Çünkü unsurların aralarındaki ilişkiler zaman içinde değişim gösterir. Ayrıca bu sistem, karmaşık diye ifade edilen sistemlere bir örnektir. Çünkü bu sistem geri-besleme (feedback) döngüleri içerir. Denizlerden ve canlılardan buharlaşan su yeniden döngünün sonucunda denizlere ve canlılara geri döner. Aynı zamanda sistemin unsurları arasındaki su alışverişi (ilişkisi) gecikmelidir. Mesela İç Anadolu bölgesindeki Tuz gölünde su kaybı yaz mevsiminde en yüksek seviyededir. Tuz gölünden buharlaşan su ancak aylar sonra ve o da dolaylı yollardan Tuz gölüne geri dönmektedir. Çünkü kışın Tuz gölüne yağan yağmurdaki su yazın Tuz gölünden buharlaşan su değildir. Belki bu gölden buharlaşmış su hava akımlarının etkisiyle Hint Okyanusuna karışmıştır. Ancak bir bütün olarak ele alındığında dünyadaki farklı farklı su stokları arasındaki su alışverişi sonucunda yine başka bir yerden bir şekilde su buharlaşarak yere geri dönmektedir.